Η έννοια της διακειμενικότητας

Η διακειμενικότητα στη λογοτεχνία

O όρος «διακειμενικότητα» είναι σχετικά πρόσφατος και αποδίδεται αρχικά στην Julia Kristeva, η οποία εισήγαγε πρώτη την έννοια αυτή στη μελέτη της λογοτεχνίας. Ο όρος αναφέρεται στην ύπαρξη άλλων, προγενέστερων κειμένων, είτε αυτούσιων, είτε απλώς σαν μια αναφορά στα λογοτεχνικά κείμενα. Διακειμενικότητα έχουμε επίσης, όταν ένα λογοτεχνικό κείμενο στηρίζεται εμφανώς σε ένα παλιότερο, ακόμα κι αν δεν το αναφέρει καθόλου. Παράδειγμα ο «Οδυσσέας» του Τζέημς Τζόυς αλλά και το καινούργιο, «Ανεμώλια» του Ισίδωρου Ζουργού, που και τα δύο βασίζονται στην Οδύσσεια. Η διακειμενικότητα δηλαδή, προσδιορίζει το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσουν διάφορα κείμενα μεταξύ τους, είτε είναι του ίδιου συγγραφέα είτε απέχουν μεταξύ τους χωροχρονικά.

Ο εντοπισμός της διακειμενικότητας μας βοηθάει να νοηματοδοτήσουμε το κείμενο και να το δούμε υπό ακόμα ένα πρίσμα, υπό το πρίσμα δηλαδή του παλιότερου κειμένου, που ο συγγραφέας επέλεξε να συμπεριλάβει με οποιονδήποτε τρόπο στο κείμενό του.

Η διακειμενικότητα είναι μια τεχνική που χρησιμοποιείται συχνότερα απ’ ό,τι θα πίστευε κανείς, και γι’ αυτό η θεωρητικοί της λογοτεχνίας μιλούν για «συνομιλία των κειμένων μεταξύ τους». Πράγματι, μελετώντας κανείς από κοντά το φαινόμενο, διαπιστώνει ότι τα κλασικά, συνήθως, κείμενα αποτελούν μια κοινή κληρονομιά, την οποία ο μεταγενέστερος συγγραφέας χρησιμοποιεί για να επεξεργαστεί το θέμα του, να του ρίξει φως από ακόμα μία οπτική, να προσανατολίσει τον αναγνώστη του ως προς το μήνυμα που θέλει να του μεταδώσει κλπ.

Ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος πέρα από σπουδαίος ποιητής υπήρξε και σπουδαίος δοκιμιογράφος, το 1936, τριάντα χρόνια πριν η Kristeva κάνει λόγο για τη διακειμενικότητα, γράφει:

«Βλέπουμε λογοτέχνες που όσο γυρεύουν να διατυπώσουν το αναντικατάστατο που φέρνουν μέσα τους, τόσο αισθάνονται δυνατότερες συγγένειες με δημιουργούς έξω από την περιοχή της γλώσσας τους, που με τη σειρά τους, τούς βοηθούν να βρουν, μέσα στην εθνική τους παράδοση, τις πιο πρωτότυπες και τις λιγότερο εξαντλημένες πηγές». Σημειώνει στη συνέχεια ότι ο Μπωντλαίρ. διαβάζοντας τον Πόου, έβρισκε φράσεις ολόκληρες διατυπωμένες όπως ο ίδιος τις είχε σκεφτεί. Τέλος, σε άλλο δοκίμιό του, ο Σεφέρης σημειώνει το εμβληματικό «δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη». Παρατηρούμε δηλαδή ότι αυτές οι σκέψεις του Σεφέρη μπορούν κάλλιστα να εξηγήσουν τον τρόπο ή την ανάγκη του εκάστοτε δημιουργού να κάνει χρήση της διακειμενικότητας στο έργο του.

Πηγή:artic.gr Κατερίνα Φωτιάδου, Η διακειμενικότητα στη λογοτεχνία, 17-4-2013 
 https://artic.gr/i-diakeimenikotita-sti-logotexnia/